Настройкі
Настройкі шрыфту
Arial
Times New Roman
Памер шрыфту
A
A
A
Міжлітарная адлегласць
Стандартнае
Павялічанае
Вялікае
Колеравая схема
Чорным
па белым
Белым
па чорным
Зэльвенскі раённы выканаўчы камітэт
Галоўная / Навiны / Навіны раёна
26.01.2020

Як выглядала Зэльва ў гады Вялікай Айчыннай вайны?

  Раней «Праца» апублікавала (паўторна, упершыню - у 2007 годзе) ўспаміны карэннага зельвенца Адама Іосіфавіча Данюк аб тым, як выглядала яго малая радзіма да 1941 года. У гэтым нумары чытача чакае аповяд (рыхт-у-рыхт сцэнар ваеннага фільма) аб тым, як Вялікая Айчынная вайна ўварвалася ў Зэльву і разбурыла мірнае жыццё мясцовых жителей.Застрявшие пры пераправе праз Зальвянка савецкія танкі, 1941 г. год. Вайны ўварвалася агнём Чэрвень 1941 году і ўсе яго падрабязнасці засталіся ў маёй памяці на ўсё астатняе жыццё. Памятаю, быў нядзельны дзень: дзеці гулялі на вуліцы, на лаўках ля дамоў сядзелі жанчыны. Раптам пачуўся гул самалётаў - гэта была нямецкая авіяцыя, якая ішла з боку Долгополич. Эскадра закружылася над Беражкоў, знізілася на мінімальную вышыню і адкрыла агонь з кулямётаў па аэрадроме. Там у асноўным працавалі зняволеныя. Да вечара ў бальніцу прывезлі 9 трупаў - мужчын і жанчыну. Іх змясцілі ў морг (знаходзіўся каля старой бальніцы). На другі дзень вайны на Зэльву наляцелі самалёты: ўзарвалі шашэйны мост, скінулі бомбу на будынак НКУС, якое размяшчалася ў габрэйскім доме па вул. 17 верасня. Памятаю, як з стайні выбеглі дзве белыя абгарэлыя каня. Другая бомба ўпала на жылы дом праз вуліцу. Чыгуначны мост не чапалі. Па-відаць, немцы лічылі, што яго будзе больш мэтазгодна захаваць - для маланкавага наступу і прасоўвання сваіх войскаў. Пачалася паніка. Зельвенцы ўжо перажылі Першую сусветную вайну. Тады многія, у тым ліку і мой бацька, пакідалі «наседжаныя» месцы і бежанцамі эвакуіраваліся на ўсход. Савецкія войскі, якія знаходзяцца тут разам з тэхнікай, таксама накіраваліся на ўсход. Паколькі масты на шашэйнай дарозе і насупраць бальніцы былі ўзарваныя, адступаць, акрамя як па чыгуначным мосце, не было куды. Цяжкая тэхніка па шпалах маста не праходзіла. Танкі пайшлі ўброд. Некаторыя затрымаліся. З чыгуначнай станцыі на Слонім выйшаў эшалон, гружаны боепрыпасамі, але, не дайшоўшы да моста, быў абстраляны нямецкімі бамбавікамі. У адно імгненне ўсё было ахоплена полымем: рваліся снарады, міны, гранаты. З прыходам немцаў каркасы згарэлых вагонаў былі скінутыя ў адхон. Праз дзесяцігоддзі дзеці капаліся на гэтых адхонах, знаходзілі патроны. Пабывалі там і мае сыны, унукі ... Яшчэ да высадкі дэсанту, на другі дзень вайны, загарэліся лесазавод і суконная фабрыка Барадзіцкі. Хадзілі чуткі, што гэта справа рук механіка - немца Липарта: маўляў, ноччу ён падпаліў гэтыя будынкі, а потым знік. Немцы абстрэльвалі і бамбілі. Навокал былі пажары ... Многія жыхары збіралі самае неабходнае, запрагалі коней і адпраўляліся ў больш ціхія месцы. І мой бацька пайшоў за канём, якая пасвілася за рэчкай. Яго доўга не было. Мы з хваляваннем чакалі: закрадаецца розныя думкі. Аказалася, што кабыла, спалохаўшыся стральбы і грукату, сарвалася з прывязі і забегла пад Варонічы. Пад раніцу бацька прывёў каня. Яшчэ да ўзыходу мы сабраліся і выехалі з Зэльвы ў напрамку в. Горна. Дарога ляжала праз луг (цяпер вадасховішча). У пойме ракі раслі невысокія зараснікі лазы і алешыны. Нямецкія самалёты, вышукваючы савецкія войскі, так нізка праляцелі над кустамі, што нам былі бачныя асобы пілотаў. Нас не кранулі. Так мы прыбылі на хутар Янулевича (насупраць Горна. Ваенны склад з абмундзіраваннем ў будынку млына застаўся без аховы. Вестка пра гэта хутка распаўсюдзілася па ўсёй акрузе. Некаторыя грамадзяне (не толькі мясцовыя, але і з навакольных вёсак), рызыкуючы жыццём, пранікалі туды, каб узяць боты, целагрэйкі, штаны, прасціны і коўдры. І мая маці, якая вярнулася з хутара, прынесла ў дом (які ў Зэльве) не адну вязанку гэтага дабра - схавала ў склеп і ў падпечак. А да вечара склад ужо шугаў полымем. Бо немцы разлічвалі на вокамгненную вайну, то ўжо на трэці дзень яны высадзілі дэсант за рэчкай. Усюды з правага боку па рэчышчы ад в. Кашалі да чыгуначнага моста і вадакачка акапаліся добра узброеныя дэсантнікі. У іх былі гарматы і грузавыя машыны. З хутара, дзе мы знаходзіліся ўжо трэці дзень, было відаць, што гараць млын, касцёл на гары, бальніца. Дымілася ўся Зэльва. На хутары мы праседзелі больш за тыдзень. Скончыўся хлеб, але мука і малако былі - варылі зацірку. Потым нехта з прыбыўшых сказаў, што на дарозе на Ружаны разбілася ваенная машына, гружаны сухарамі. Мы, пацаны, пабеглі туды. Сапраўды, там быў аўтамабіль. Але ўсё сухары валяліся на пяску. Назбіраўшы іх, сышлі з дарогі. Раптам засвісталі кулі - па нас адкрылі агонь. Мы ляглі. Ніхто не пацярпеў. Паўзком дабраліся да хутара. Пазней сухары вымачылі ў малацэ. Нягледзячы на ​​тое, што на зубах трашчаў пясок, елі з апетытам.   Паступова стральба сціхаў. Людзі пачалі вылазіць з сховішчаў. Мы з сябрамі пабеглі на луг. Глядзім, а за кустамі трое салдат пераапранаюцца ў цывільнае адзенне. Яны кінулі сваё абмундзіраванне і пайшлі ў бок в. Горна. Неўзабаве з'явіліся немцы. Бацька запрог каня і павёз нас, траіх дзяцей, у Зэльву. Вельмі перажывалі, ці жывая мама. Тое, што мы бачылі па дарозе, жахала: дома стаялі разбураныя, танкі і машыны - разбітыя. Было шмат трупаў. Бацька, кіруючы калёсамі, стараўся не наехаць на мёртвых. Заехалі ў Зэльву, а там руіны. На іх фоне вылучаліся сялянскія печы з якія тырчаць да неба комінамі. Стаяў пах гару - усё яшчэ дыміліся недагарэлыя галавешкі. Прыехалі з сям'ёй на сваё пажарышча - ні кала, ні двара. Але мы былі вельмі радыя, што сустрэлі маці. Асабліва жахлівай здавалася вуліца 17 верасня. Толькі ў яе канцы ад куль загінула чацвёра нашых суседзяў, у тым ліку брат майго бацькі. Бліжэй да рэчкі ляжалі трупы салдат, а таксама коней і кароў. На наступны дзень немцы прымусілі габрэяў усё закапаць. Трупы ваенных хавалі асобна ў адной яме. На гэтым месцы ставілі кол і вешалі на яго каску. Трупы вайскоўцаў былі і за ракой. Фронт адыйшоў на ўсход. Людзі адыходзілі ад жаху і шоку. Прывыкалі да новага жыцця. У канцы нашай вуліцы, на беразе ракі, засталося шмат згарэлых машын і танкаў. Была і цэлая тэхніка (гарматы, кулямёты, самаходкі). Пасярод Зяльвянкі, ледзь вышэй млына, у вадзе заглухлі чатыры танка, яшчэ адзін - на куце. Шмат тэхнікі засталося на адхонах чыгункі за мостам. Памятаю, каля аднаго мастка ляжала перакуленая машына з медыкаментамі. Мы з хлапчукамі тады набралі шмат упаковак бінтоў і ваты, флакончыкі з лекамі, парашкоў і таблетак. У канцы вул. 17 верасьня былі прычэпы і кузава, у якіх - бочкі з селядцом і Камсэ, мяшкі з мукой і крупамі, адзенне і іншае дабро. Паўсюль сустракалася кінутае зброю: снарады, міны, гранаты, выбухоўка, патроны, вінтоўкі. Амаль уся Зэльва згарэла. Па вул. 17 верасня з аднаго боку засталося 6 дамоў, з другога - 11 (з іх 7 габрэйскіх). Бальніца, школа і «горны» касцёл таксама былі спалены. Вуліцу Школьную, жыллё на якой належала габрэям, фашысты спалілі. Ацалелі толькі 4 драўляных дома і 2 вялікіх аднапавярховых будынка яўрэйскай школы. На Савецкай (ад вул. Пушкіна) па левым баку засталося 7 дамоў (3 - насупраць загса і вышэй, 2 - ніжэй царквы, 1 (габрэйскі) (побач з сённяшнім крамай рытуальных паслуг. - Заўвага. «Праца»), 1 - наадварот дома культуры), па правай - 6 (Дом піянераў, нарсуд, старая пошта (цяпер ужо былыя) і сялянскія хаты). На паштовых завулку ацалелі два жылля. Захавалася царква, але без купала. Комплекс Шухардта (цяпер уся тэрыторыя сквера) быў у руінах. Ад паркавых завулка не засталося і следу. Вуліца Пушкіна (Ружанская) таксама пабывала ў «абдымках» пажару. У яе пачатку (на павароце да вул. Вакзальная) засталіся цэлымі дома №№2, 3, 4; ад Савецкай і да канца (па абодва бакі) засталося 14 дамоў, у тым ліку за аўтамагістраллю. На вул. Булак (Фабрычная) згарэлі фабрыка, пільня, піваварны цэх, засталося 5 дамоў. На Кастрычніцкай засталіся не кранутыя агнём 7 дамоў. лагер ваеннапалонных Восенню 1941 года фронт аддаліўся на ўсход, а на захад пацягнуліся калоны ваеннапалонных Чырвонай Арміі. Для іх у Зэльве фашысты спехам збудавалі лагер, які знаходзіўся непадалёк ад цяперашняга шлюза вадасховішча. Дашчаныя баракі абнеслі калючым дротам. Памятаю, аднойчы з сябрамі пасвілі кароў недалёка ад дарогі. Бачым, з лесу павольна выходзіць калона палонных. Іх суправаджалі фашысцкія ахоўнікі, узброеныя вінтоўкамі і аўтаматамі. Змарнелыя твары, стомленыя і знясіленыя, нашы цяжка ішлі (хто ў чаравіках, хто ў ботах, хто басанож), апусціўшы галовы. Цяжка параненых байцоў падтрымлівалі таварышы. Старэйшых па званні вызначыць было немагчыма: пагонаў тады не насілі, а на пятліцах ромбы і кубікі адсутнічалі. Мы адрознівалі афіцэраў па стрыжцы, гимнастёрке, сініх галіфэ і ботах. Калону пагналі да лагера, які ўзмоцнена ахоўваўся ў пачатку і ў канцы моста. За дротам стагналі - прасілі вады. У спёка палонныя паўзлі да ракі. Немцы з моста адкрывалі па іх агонь. Ці былі забітыя ў гэтым лагеры, мне бачыць не даводзілася. Палонных трымалі па некалькі дзён, а то і тыдняў - да прыходу наступнай калоны. Далей іх гналі на Ваўкавыск. Да зімы лагер апусцеў. Неўзабаве ад яго нічога не засталося. Працяг будзе…